جی پلاس: ۲۸ اردیبهشت سالروز بزرگداشت حکیم عمر خیام نیشابوری

به گزارش خبرنگار علمی جی پلاس، بر خلاف آن‌چه مردم خیام را بیشتر با آن می‌شناسند، یعنی شعر و شاعری، هیچ یک از معاصران خیام بر شاعری او وقوف نداشته و حتی پس از سه یا چهار نسل، یعنی در سده‌ی هفتم هجری قمری نیز سخنی از شعر و شاعری وی به میان نیامده است. برای مثال ظهیرالدین بیهقی، خیام را با تسلط‌اش بر اجزای حکمت و فقه و لغت و تاریخ به یاد می‌آورد.

خیام بیشتر عمر خود را در نیشابور گذراند و مدارج دانش و حکمت را در همین شهر و تا بیست و اند سالگی طی کرد. در این زمان خیام قصد عزیمت کرد و نیشابور را به قصد سمرقند و مرو و بخار ترک گفت. وی در سمرقند و بلخ در دربار شمس‌الملوک خانه گزید و نخستین اثرش به نام «جبر و مقابله» را به قلم کشید. سپس در ۲۶ سالگی در زمره‌ی ملازمان سلطان ملک‌شاه قرار گرفت و جایگاه بلندی یافت.

خیام‌ِ ریاضیدان آثار علمی خیام در تاریخ ریاضیات آن‌چنان اهمیت دارد که نیمه‌ی دوم قرن یازدهم میلادی را «عصر خیام» نامیده‌اند. برای مثال رساله‌ی جبر و مقابله‌ی وی از آن جهت اهمیت دارد که خیام در آن به صورت‌بندی و دسته‌بندی منظم معادلات درجه سه پرداخته و روش حل هر یک از آن‌ها را با استفاده از مقاطع مخروطی بیان کرده است. طبق اظهار نظر مورخان تاریخ ریاضیات، خیام «مثلث حسابی» را که به اشتباه «مثلث پاسکال» خوانده می‌شود، ابداع کرده و از آن برای استخراج اعداد صحیح استفاده کرده است. بنابراین پاسکال نخستین مبدع مثلث حسابی نیست. البته بنابر اسناد موجود، «ابوبکر محمد بن حسین کرجی» اولین کسی است که از این مثلث یاد کرده و آن را برای ضرایب بسط دو جمله‌ای به کار برده، اما نکته این است که خیام از کار کرجی اطلاعی نداشته است. غلامحسین مصاحب، ریاضیدان ایرانی دراین‌باره می‌گوید: «خیام اولین کسی است که به تحقیق منظم علمی در معادلات درجه اول و دوم و سوم پرداخته است. وی همه‌ی صور معادلات درجه سوم را مورد تحقیق قرار داده است.» او نخستین کسی بود که نشان داد معادله درجه سوم ممکن است دارای بیش از یک جواب باشد و یا این که اصلاً جوابی نداشته باشند. نخستین کسی بود که گفت معادله درجه سوم را نمی‌توان عموماً با تبدیل به معادله‌های درجه دوم حل کرد، اما می‌توان با بکار بردن مقاطع مخروطی به حل آن دست یافت». در جبر، کار خیام در ابداع نظریه هندسی معادلات درجه سوم موفق‌ترین کاری است که دانشمندی مسلمان انجام داده‌است. یکی از آثار مهم ریاضی خیام «رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس» است. او در این کتاب اصل موضوعه پنجم اقلیدس را درباره قضیه خطوط موازی را که شالوده هندسه اقلیدسی است، مورد مطالعه قرار داد و اصل پنجم را اثبات کرد. به نظر می‌رسد که تنها نسخه کامل باقیمانده از این کتاب در کتابخانه لایدن در هلند قرار دارد. «در نیمه اول سده هجدهم، ساکری اساس نظریه خود درباره خطوط موازی را بر مطالعه همان چهارضلعی دوقائمه متساوی‌الساقینی که خیام فرض کرده بود، قرار داد و کوشید که فرض‌های حاده و منفرجه ‌بودن دو زاویه دیگر را رد کند.» اثر دیگر خیام که اهمیت ویژه‌ای در تاریخ ریاضیات دارد، «رساله مشکلات الحساب« (مسائلی در حساب) است. این رساله هرگز پیدا نشده، اما خیام خود به این کتاب اشاره کرده ‌است و ادعا می‌کند که در آن قواعدی برای بسط دوجمله‌ای کشف کرده و اثبات ادعایش با روشی جبری در این کتاب موجود است. بنابراین از دیگر دست‌آوردهای وی موفقیت در تعیین ضرایب بسط دو جمله‌ای (بینوم نیوتن) است که دوباره توسط نیوتن کشف شد، ولی جوامع ریاضی به احترام خیام، در بسیاری از کتب دانشگاهی و مراجع علمی این دو جمله‌ای‌ها را «دو جمله‌ای خیام-نیوتن» نامیده‌اند. با وجود گم شدن این رساله، قواعد این بسط توسط طوسی و در کتاب «جوامع الحساب» آورده شده ‌است. خیام و موسیقی حکمای قدیم برای اصول علم ریاضی چهار شعبه قائل بودند که عبارات است از حساب، هندسه، هیئت و موسیقی. همان‌طور که اشاره شد خیام اثر ریاضیاتی‌ای دارد به نام «رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس». خیام در مقاله‌ی سوم این رساله درباره‌ی «نسبت تألیفیه‌ی موسیقی» و فرق آن با «نسبت تألیفیه‌ی هندسی» صحبت می‌کند. در واقع خیام در چهارچوب شرح و نقد کتاب «اصول هندسه و حساب اقلیدس» به شرح و بحث درباره‌ی بخش موسیقی این اثر نیز پرداخته است. فارابی در این زمینه در کتاب جامع موسیقی کبیر خود می‌نویسد: «موسیقی جزئی از ریاضیات است، چه نغمه و لواحق آن‌را می‌توان به اعتبار مقدار و کمیت مورد بررسی قرار داد. به همین وجه است که صناعت اوزان نیز به ریاضیات تعلّق می‌یابد. برخی از مبادی موسیقی از معلومات بدیهی، برخی از علم طبیعی، برخی از صناعت هندسی، برخی از صناعت عدد و برخی دیگر از صناعت موسیقی عملی اخذ می‌شود.» در این راستا خیام به تحلیل ریاضی موسیقی پرداخت و در «القول علی اجناس التی بالاربعاء» مسأله‌ی تقسیم یک چهارم را به سه فاصله‌ی مربوط به مایه‌های بی‌نیم‌پرده، با نیم‌پرده بالارونده، و یک چهارم پرده شرح می‌دهد. خیام و فلسفه همان‌طور که می‌بیند خیام حکیمی چند بعدی است که در انواع مختلف علوم و دانش‌های زمان خود دستی در کار داشته است. یکی از موضوعاتی که خیام به آن پرداخته فلسفه است. متأسفانه از آثار وی در حوزه‌ی فلسفه فقط پنج رساله به این نام‌ها باقی مانده است: ۱) رساله فی کلیه الوجود ۲)‌ رساله فی الوجود ۳)‌ رساله الکون و التکلیف ۴) الجواب عن ثلاث مسائل: ضروره التضاد فی العالم، والجبر، و البقاء ۵) الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی خیام در فلسفه‌ی خود مانند فارابی و ابن سینا، بین ماهیت و وجود تفاوت منطقی و متافیزیکی قایل می‌شود. او ماهیت را دارای اصالت و وجود را صفت اعتباری‌ٍ ماهیت برمی‌شمرد. این نظریه‌ی وی که به نظریه‌ی «فَیَضان» مشهور است، مبدأ مباحثی می‌شود که حکمایی چون فخر رازی، نصیرالدین طوسی، سهروردی، قطب‌الدین شیرازی، محمد دوانی، میرداماد و دیگران پس از خیام به بسط آن می‌پردازند. آثار خیام خیام آثار علمی و ادبی بسیاری تالیف کرده‌، که دایره‌ی گسترده‌ای از علوم را فرا می‌گیرند. آثار ارزشمند خیام این‌ها هستند:  رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله به زبان عربی، درباره معادلات درجه سوم.  رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس در مورد خطوط موازی و نظریه نسبت‌ها.  رساله میزان‌الحکمه. «راه‌حل جبری مساله تعیین مقادیر طلا و نقره را در آلیاژ معینی به وسیله وزن‌های مخصوص بدست می‌دهد.»  قسطاس المستقیم  رساله مسائل الحساب  القول علی اجناس التی بالاربعاء، اثری درباره موسیقی.  رساله کون و تکلیف به عربی درباره حکمت خالق در خلق عالم و حکمت تکلیف که خیام آن را در پاسخ پرسش امام ابونصر محمدبن ابراهیم نسوی در سال ۴۷۳ نوشته ‌است.  رساله روضه القلوب در کلیات وجود  رساله ضیاء العلی  رساله‌ای در صورت و تضاد  ترجمه خطبه ابن سینا  رساله‌ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب  رساله مشکلات ایجاب  رساله‌ای در طبیعیات  رساله‌ای در بیان زیج ملکشاهی  رساله نظام الملک در بیان حکومت  رساله لوازم‌الاکمنه  نوروزنامه، که از این کتاب دو نسخه خطی باقی مانده ‌است. یکی نسخه لندن و دیگری نسخه برلن.  عیون الحکمه  رساله معراجیه  رساله در علم کلیات  رساله در تحقیق معنی وجود