آنچه نگرانی کارشناسان جمعیتی در این زمینه را بیشتر می کند پیش بینی هایی است که نشان می دهد این تعداد تا سال 2050 به 28 میلیون نفر یعنی 33 درصد کل جمعیت کشور می رسد. بر اساس این پیش بینی ها ایران در سه دهه آینده وارد مراحل پیشرفته سالمندی جمعیت می شود
کاهش باروری و افزایش سالمندی، دو مساله جمعیتی است که چند سالی می شود هشدار کارشناسان و نگرانی مسوولان را به دنبال داشته است. نتایج سرشماری سال 90 نشان می دهد در حال حاضر حدود 1/8 درصد از کل جمعیت ایران را افراد سالمند بالای 60 سال تشکیل می دهند. این مقدار معادل شش میلیون و 160 هزار نفر از جمعیت کشور است. با این وجود به اندازه یی که در مورد نگرانی از این وضعیت صحبت و آمار و عدد ارائه می شود، سیاست و برنامه منسجمی برای رویارویی با آن پیش بینی نشده است.
آنچه نگرانی کارشناسان جمعیتی در این زمینه را بیشتر می کند پیش بینی هایی است که نشان می دهد این تعداد تا سال 2050 به 28 میلیون نفر یعنی 33 درصد کل جمعیت کشور می رسد. بر اساس این پیش بینی ها ایران در سه دهه آینده وارد مراحل پیشرفته سالمندی جمعیت می شود.
مطالعات جمعیت شناسان همچنین نشان می دهد تا سال 1405 جمعیت سالمند کشور بیش از 96 درصد رشد و تعداد سالمندان از حدود پنج میلیون نفر به حدود 10 میلیون نفر افزایش خواهد داشت. این تعداد در مناطق شهری از 3/3 میلیون نفر به حدود 5/7 میلیون نفر و در مناطق روستایی از 8/1 میلیون نفر به حدود 4/3 میلیون نفر خواهد رسید. در حال حاضر شاخص سالمندی در کشور معادل 22 نفر فرد سالمند در مقابل هر 100 نفر جمعیت زیر 15 سال است که تا سال 1430 به 239 سالمند در مقابل هر 100 نفر جمعیت زیر 15 سال خواهد رسید.
اما با توجه به این وضعیت و آمار و ارقامی که هر از چند بار از سوی مسوولان و کارشناسان اعلام می شود، چه اقدامی برای رویارویی با این جمعیت سالمند شده است؟ تا چه حد خانه های سالمندان و بیمارستان های ما پاسخگوی جمعیت سالمند هستند؟ صندوق های بازنشستگی تا چه حد توان مقابله با موج سالمندی را دارد؟ افزایش جمعیت سالمندی در ایران نیاز به یک نظام جامع رفاه اجتماعی برای حمایت از جمعیت سالمندی را بیشتری از هر زمان دیگری نشان می دهد. تاثیر و فشار جمعیت سالمندی بر صندوق های بیمه و بازنشستگی، نیاز به اصلاح صندوق های بازنشستگی را می طلبد. بیمارستان ها و خانه های نگهداری سالمندان، در حال حاضر جوابگوی تعداد سالمندان در آینده یی نزدیک نیست و بازار کار و اشتغال برای جوابگویی به نیازهای شغلی یک جمعیت سالمند در کشور ما تنظیم نشده است.
در این گزارش به استناد به نتایج طرح پژوهشی «مطالعه تطبیقی سیاست های مرتبط با سالمندی جمعیت در کشورهای منتخب در حال توسعه و توسعه یافته» که زیرنظر موسسه مطالعات و مدیریت جامع تخصصی جمعیت کشور از سوی دکتر محمود مشفق صورت گرفته به بررسی سیاست های سالمندی پرداخته شده است.
چرا سالمند شدیم؟
بخشی از مشکل سالمندی جمعیت در ایران ناشی از سیاست کنترل موالیدی است که آثار آن از سال 1370 به بعد به تدریج نمایان شد. براساس این سیاست به تدریج از نسبت افراد کمتر از 15 سال کاسته شد و بر نسبت افراد میانسال یعنی 64-15 ساله ها افزوده شد. اما سالمندی تنها مشکل کشور ما نیست. جمعیت سالمندان جهان در نیم قرن گذشته سه برابر شده است و در 50 سال آینده نیز سه برابر خواهد شد. از نظر ساختار سنی بسیاری از کشورهای توسعه یافته در مرحله سالمندی جمعیت بوده و بسیاری از کشورهای در حال توسعه نیز در حال وارد شدن به مرحله سالمندی جمعیت هستند. پیش بینی های جمعیتی سازمان ملل نشان می دهد میزان رشد جمعیت 60 ساله و بالاتر 5/3 برابر میزان رشد کل جمعیت جهان در دوره 2025-2030 خواهد بود. اما از طرف دیگر نتیجه اجتناب ناپذیر کاهش باروری و افزایش امید به زندگی رشد تعداد سالمندان است. ما نمی توانیم به سمت توسعه و توسعه یافتگی پیش برویم و انتظار افزایش جمعیت سالمند را نداشته باشیم. از آنجایی که کشورهای توسعه یافته از نظر زمانی خیلی زودتر با کاهش باروری رو به رو هستند، زودتر از کشورهای در حال توسعه سالمندی و پیامدهای آن را تجربه می کنند. به طوری که در حال حاضر میانگین شاخص سالمندی جمعیت در کشورهای منتخب توسعه یافته 1/186 سالخورده به ازای هر 100 نفر جمعیت زیر 15 سال است. در حالی که میانگین سالمندی جمعیت در کشورهای منتخب در حال توسعه 2/41 نفر است.
سالخورده ترین کشورها
طرح پژوهشی مطالعه تطبیقی سیاست های مرتبط با سالمندی جمعیت در کشورهای منتخب در حال توسعه و توسعه یافته که زیرنظر موسسه مطالعات و مدیریت جامع تخصصی جمعیت کشور از سوی دکتر محمود مشفق به بررسی وضعیت سالمندی در دو دسته از کشورهای توسعه یافته و توسعه نیافته پرداخته شده است به بررسی سالخوردگی در کشورهای توسعه یافته و توسعه نیافته پرداخته است. سالخورده ترین کشورهای مورد مطالعه در این تحقیق به ترتیب ژاپن، انگلستان و آلمان هستند. بین کشورهای در حال توسعه کره جنوبی بیشترین میزان سالمندی جمعیت را داراست. یکی از پیامدهای سالمندی جمعیت در این کشورها افزایش بار وابستگی است. در سال 1390 میانگین بار وابستگی در کشورهای در حال توسعه 8/49 درصد به دست آمده در حالی که در کشورهای توسعه یافته نزدیک به 53 درصد است. نسبت وابستگی برای ژاپن با 56 درصد و کمترین برای آلمان و انگلستان با 51 نفر در مقابل 100 نفر جمعیت 64-15 سال است. در حال حاضر نسبت جمعیت 65 سال به بالادر کشور نزدیک به 8/5 درصد از کل جمعیت است که تا سال 1430 به حدود 23 درصد خواهد رسید. این افزایش نسبت جمعیت بالای 65 سال به شدت بار وابستگی سالمندان را افزایش خواهد داد. اما برای مواجهه با این مساله و برنامه ریزی صحیح باید بدانیم کشورهایی که اکنون سالمندی را تجربه می کنند و ما نیز در آینده وضعیتی مشابه با آنها خواهیم داشت، چگونه با مساله سالمندی جمعیت برخورد کرده اند و چه سیاست هایی را در پیش گرفته اند.
کشورهای در حال توسعه مصر
مصر یکی از کشورهایی است که خطر سالمندی جمعیت را پیش رو دارد. درصد افراد سالمند در مصر درسال 1996 حدود 6 درصد بود. در حالی که تعداد آنها به 2/7 درصد در سال 2006 رسید و انتظار می رود که در صد افراد سالمند در سال 2016 به 9/8 درصد افزایش یابد و در سال 2026 به حدود 11 درصد برسد. امید به زندگی سالمندان مرد در سال 1996 حدود 3/14 سال بوده که انتظار می رود تا سال 2026 به 3/19 سال افزایش یابد.
در مصر مسوولیت سیاستگذاری برای سالمندان، وظیفه وزارت بهداشت و جمعیت، وزارت تامین اجتماعی و برخی دانشگاه و نهادهای آکادمیک است. استراتژی های وزارت بهداشت و جمعیت برای بهبود مراقبت های بهداشت و سلامت سالمندان به شرح زیر است:
کره جنوبی
گذار جمعیتی در کره جنوبی از اوایل سال 1960 عمدتا در نتیجه توسعه اقتصادی- اجتماعی و اجرای کامل برنامه های تنظیم خانواده آغاز شد. سالمندی جمعیت در این کشور نیز تحت تاثیر کاهش باروری بوده است. در سال 1980 میزان خام موالید به 4/23 در هزار و سپس در سال 1996 به 2/15 در هزار کاهش یافت. همچنین میزان باروری کل از شش بچه برای هر مادر در سال 1960 به 5/4 فرزند در سال 1970 و سپس به 7/2 فرزند برای هر مادر در سال 1980 کاهش یافت. در سال 1984 میزان باروری کل به زیر سطح جانشینی کاهش یافت و از آن زمان به بعدتر در پایین تر از سطح جانشینی باقی مانده است. در سال 1966 نسبت سالمندان 65 ساله و بیشتر تنها 3/3 درصد از کل جمعیت بود. اما در سال 1995 به 9/5 درصد افزایش یافته و پیش بینی شده است در سال 2030 به بالای 3/19 درصد افزایش یابد.
ترکیه
نخستین برنامه پنج ساله توسعه ترکیه عمدتا به مراقبت های بهداشتی از سالمندان توجه داشت. در این برنامه اعتباراتی برای تجهیزات و نیازهای خانه های سالمندان تخصیص داده شده بود. ارائه خدمات به افراد سالمند به نهادهای دولتی و عمومی محدود نشده بود، بلکه سازمان های داوطلبانه در این رابطه نیز تشویق به همکاری شده بودند. این سیاست ها در دیگر برنامه توسعه دنبال شده در این کشور نیز ادامه داشت.
کشورهای توسعه یافتهآلمان
دولت آلمان معتقد است ترسی از کاهش جمعیت وجود ندارد. در هیچ یک از گزارش های جمعیتی از این کشور مساله جمعیت به عنوان یک مساله قریب الوقوع معرفی نشده است. به اعتقاد دولت در این کشور صنعتی مثل آلمان الگوهای مصرف و تولید مشکل اصلی اکولوژی انسانی است نه حجم جمعیت. این در حالی است که سالمندی جمعیت آلمان غربی از اواسط قرن 17 یک مساله بحث برانگیز بوده است. زمانی که در 1974 هر چهار سناریوی پیش بینی جمعیت نشان داد جمعیت آلمان در آینده سالمند می شود، متخصصان دولتی جمعیت در این کشور پیش بینی کردند کاهش باروری به عنوان عامل اولیه سالمندی و افزایش امید به زندگی دومین عامل سالمندی است. همچنین هیچ یک از حکومت های آلمان غربی و فدرال قصد اثرگذاری بر باروری را ندارند. با وجود اینکه هر دو موافق هستند که باروری پایین است. آنها معتقدند که مداخله یی نباید صورت گیرد مگر اینکه به درخواست بخش جمعیت سازمان ملل باشد.
انگلستان
حکومت انگلستان سالمندی را برای سال های طولانی است که تجربه می کند. اهمیت روز افزون سالمندان روی اقتصاد و خدمات دولتی در انگلستان باعث شده طرح های متعددی برای بهبود آگاهی نسبت به سالمندی و در نتیجه خدمات بهتر ارائه شود. برای مثال حکومت انگلستان یک گروه تخصصی از وزرا در زمینه سالمندان دارد. کمیسیون سلطنتی مراقبت های بلندمدت نتایج را منتشر می کند و یک گروه ویژه هم وجود دارد که روی سالمندی فعال کار می کند و گزارش های متعددی را در این زمینه منتشر می کند.
ژاپن
طی نیم قرن گذشته ژاپن به سرعت به سوی یک جمعیت فوق سالخورده که در آن جمعیت بالای 65 سال بیش از 25 درصد کل جمعیت است، حرکت کرده است. کاهش جمعیت و افزایش سن یکی از اصلی ترین چالش های پیش روی ژاپن امروز است. آنچه ژاپن را از بقیه کشورهای صنعتی متمایز می کند، شیوه تغییر سریع تر ساختار جمعیتی این کشور است. در سال 1995، 6/14 درصد از جمعیت ژاپن را سالمندان بالای 65 سال تشکیل می دادند. اما آمار سالمندی ژاپن نشان می دهد در سال 2025، 4/27 درصد از جمعیت ژاپن را سالمندان تشکیل خواهند داد. به همین ترتیب ژاپن در حال از دست دادن جمعیت در سن کار خود است. پیش بینی می شود در سال 2025 از هر سه ژاپنی یک نفر بالای 65 سال باشد. نرخ سالمندی در جمعیت ژاپن از دو علت سرچشمه می گیرد. یکی افزایش امید به زندگی و دیگری کاهش زاد و ولد. از سال 2000 به بعد برنامه های حمایت از سالمندان به اشکال مختلف در ژاپن به اجرا گذاشته شد.
فرانسه
سیاستگذاری در زمینه باروری و سالمندی در فرانسه سابقه یی طولانی دارد. فرانسه در سال 1939 میلادی «قانون خانواده» را تصویب کرد. این قانون از افزایش جمعیت حمایت می کرد. در این قانون مشوق های نقدی برای مادرانی که در خانه بمانند و از فرزندان شان مراقبت کنند و تعطیلات سالانه بیشتر در نظر گرفته شده بود. مشوق های دولت فرانسه برای افزایش باروری جهت پیشگیری از سالمندی جمعیت و افزایش باروری در این قانون به این شرح است.
منبع: اعتماد
