بحران گرسنگی در غزه

به گزارش سرویس بین‌الملل جماران،   فارن پالیسی نوشت:  وضعیت انسانی در غزه طی جنگ ۲۲ ماهۀ اسرائیل علیه حماس همواره بحرانی بوده است، اما در ماه‌های اخیر، با تداوم محدودیت‌های اسرائیل بر ورود کمک‌ها، این بحران به اوج تازه‌ای رسیده است. بزرگ‌ترین نهاد جهانی پایش گرسنگی هفته گذشته هشدار داد که «بدترین سناریوی قحطی» در غزه در حال تحقق است. همچنین برنامه جهانی غذا (WFP) اعلام کرده است که یک‌سوم مردم غزه چندین روز متوالی را بدون هیچ غذایی سپری می‌کنند.

شهادت‌های میدانی

کارولین ویلمان، هماهنگ‌کنندۀ پروژه پزشکان بدون مرز (MSF) در شهر غزه، تصویری هولناک از آنچه طی شش هفته گذشته شاهد آن بوده ارائه کرده است. او در گفت‌وگو با نشریۀ فارن پالیسی گفت: «این وضعیت کاملاً وحشتناک است. من ۹ سال است در این حوزه کار می‌کنم، اما هرگز چنین ابعاد ویرانی و درماندگی را در هیچ نقطه‌ای ندیده‌ام.»

نسل‌کشی و گرسنگی سازمان‌یافته

مرگ کودکان به دلیل سوءتغذیه و گزارش‌های روزانۀ تیراندازی نیروهای اسرائیلی به سوی فلسطینی‌های درمانده‌ای که در پی غذا هستند، موج محکومیت جهانی علیه اسرائیل را برانگیخته است. این تیراندازی‌ها به نظام توزیع کمک‌های بحث‌برانگیزی نسبت داده شده که توسط «بنیاد بشردوستانۀ غزه» (GHF) اداره می‌شود؛ نهادی تازه‌تأسیس که با حمایت ایالات متحده و اسرائیل شکل گرفته است.

ویلمان وضعیت را «آخرالزمانی» و «آشوب مهندسی‌شده» توصیف کرده و افزود: «ما واژۀ نسل‌کشی را هرگز سبک‌سرانه به کار نمی‌بریم. اما اینجا ناگزیر از استفاده‌ایم، چون شاهدیم مردم عمداً به گرسنگی کشانده می‌شوند، به روی کسانی که دنبال غذا هستند شلیک می‌شود و مردم از آب کافی محروم شده‌اند.»

در حالی که اسرائیل هرگونه سیاست عامدانه در خصوص گرسنگی‌دادن به مردم غزه را انکار می‌کند، بحران کنونی در شرایطی رخ می‌دهد که برخی وزرای افراطی کابینۀ این کشور آشکارا خواستار تخلیه و اسکان مجدد نوار غزه شده‌اند.

اقدامات ناکافی اسرائیل

پس از افزایش فشارهای بین‌المللی ـ حتی از سوی نزدیک‌ترین متحدانش ـ اسرائیل اعلام کرده برای ورود کمک‌های بیشتر اقدام خواهد کرد. با این حال، سازمان ملل و نهادهای امدادی هشدار داده‌اند که این کمک‌ها همچنان به‌هیچ‌وجه کافی نیست. آن‌ها همچنین تأکید دارند که پرتاب‌های هوایی (airdrops) که اسرائیل به تازگی اجازه داده، ناکارآمد، پرهزینه و خطرناک است؛ چراکه بارها فلسطینیان بر اثر این پرتاب‌ها مجروح یا کشته شده‌اند.

ویلمان می‌گوید: «هر بار که پرتاب هوایی انجام می‌شود، همکاران من در بیمارستان صحرایی اورژانس را برای پذیرش مجروحان آماده می‌کنند.»

فضای مبهم و سانسور رسانه‌ای

در کنار بحران انسانی، حجم گسترده‌ای از اطلاعات نادرست و ادعاهای متضاد درباره عوامل و مقصران وضعیت موجود در گردش است. روشن‌شدن تصویر واقعی از شرایط میدانی نیز دشوار است، زیرا اسرائیل ـ جز در مواردی نادر ـ رسانه‌های خارجی را از ورود و گزارش‌گری در غزه طی این جنگ منع کرده است. در چنین فضایی، آنچه اهمیت دارد بررسی دقیق آن چیزی است که امروز دربارۀ بحران انسانی غزه می‌دانیم ـ و آنچه همچنان در پردۀ ابهام باقی مانده است.

گرسنگی در غزه؛ واقعیت پشت انکارها

ادعاهای اسرائیل درباره بحران انسانی در غزه ـ از جمله سخنان اخیر بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر این رژیم، مبنی بر اینکه «در غزه هیچ گرسنگی وجود ندارد» ـ با آمار و شواهد میدانی در تضاد آشکار است. بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت، حدود ۱۲ هزار کودک زیر پنج سال در غزه دچار سوءتغذیۀ حاد هستند. همچنین برنامه جهانی غذا (WFP) اعلام کرده نزدیک به یک‌چهارم جمعیت غزه، معادل نیم میلیون نفر، در آستانۀ قحطی قرار دارند. وزارت بهداشت غزه نیز روز پنجشنبه اعلام کرد که از آغاز جنگ تاکنون ۱۹۷ فلسطینی ـ شامل ۹۶ کودک ـ بر اثر سوءتغذیه جان خود را از دست داده‌اند.

هم‌زمان، قیمت کالاهای اساسی به شکل سرسام‌آوری افزایش یافته است. به عنوان نمونه، قیمت شکر در اواخر ژوئیه به طور میانگین به ۱۰۶ دلار برای هر کیلوگرم رسیده، در حالی که پیش از جنگ تنها ۸۹ سنت بود.

هرچند صحت‌سنجی کامل آمار در شرایط کنونی دشوار است، اما حتی دولت ترامپ ـ که به طور کلی از اسرائیل حمایت می‌کند ـ نیز ادعاهای نتانیاهو را رد کرده است. جِی.دی. ونس، معاون رئیس‌جمهور آمریکا، به صراحت گفته است: «کودکان خردسال به‌وضوح از گرسنگی در حال مرگ هستند.»

شهادت امدادگران میدانی نیز این واقعیت را تأیید می‌کند. کارولین ویلمان، مسئول پروژه در کلینیک پزشکان بدون مرز (MSF) در شهر غزه می‌گوید: بیماران بیشتری به برنامۀ درمان سوءتغذیه افزوده می‌شوند، اما تقریباً هیچ‌کس از آن خارج نمی‌شود. او توضیح می‌دهد: «ما به ندرت می‌توانیم بیماری را ترخیص کنیم، چون آن‌ها به اندازه کافی غذا دریافت نمی‌کنند تا بهبود یابند.»

ویلمان تأکید دارد که بحران گرسنگی در شش هفته گذشته «به‌طور چشمگیری بدتر» شده و تعداد بیماران برنامۀ سوءتغذیۀ پزشکان بدون مرز ـ شامل کودکان زیر پنج سال و زنان باردار یا شیرده ـ اکنون پنج برابر ماه مه است.

این بحران مستقیماً بر نظام سلامت غزه نیز اثر گذاشته است. بسیاری از بیماران با جراحاتی چون سوختگی یا شکستگی، به دلیل فقدان تغذیۀ مناسب قادر به بهبود نیستند. ویلمان می‌گوید: «آن‌ها درست غذا نمی‌خورند و بدنشان توان ترمیم خود را ندارد.»

اگرچه کارشناسان و امدادگران بر ضرورت ورود فوری حجم عظیمی از مواد غذایی به غزه اتفاق‌نظر دارند، اما هشدار می‌دهند که این اقدام به تنهایی کافی نخواهد بود. ویلمان توضیح می‌دهد: «در موارد شدید سوءتغذیه، غذا به تنهایی راه‌حل نیست. بیماران ـ که عمدتاً کودکان هستند ـ دیگر قادر به جذب غذا نیستند و به مراقبت‌های پزشکی بسیار تخصصی نیاز دارند.»

با این حال، او تأکید می‌کند که ارسال گسترده مواد غذایی همچنان حیاتی است: «زیرا می‌تواند جلوی رسیدن شمار بیشتری از مردم به این مرحلۀ بحرانی را بگیرد.»

 چگونه اوضاع غزه به این مرحله رسید؟

پیش از آغاز جنگ نیز محاصرۀ چندین‌سالۀ اسرائیل بر غزه زندگی فلسطینیان را سخت کرده و ناامنی غذایی را به مشکلی جدی بدل ساخته بود. اما پس از حملۀ حماس به سرزمین های اشغالی در ۷ اکتبر ۲۰۲۳، این محدودیت‌ها به‌شدت افزایش یافت. تنها دو روز بعد، در ۹ اکتبر، یوآو گالانت وزیر وقت جنگ اسرائیل دستور «محاصرۀ کامل غزه» را صادر کرد و گفت: «هیچ برق، هیچ غذا، هیچ آب و هیچ سوختی وجود نخواهد داشت. همه‌چیز بسته می‌شود.»

از آغاز جنگ تاکنون، اسرائیل همواره زیر فشار جامعۀ جهانی برای ورود بیشتر کمک‌های انسانی به غزه قرار داشته است. در ژانویۀ ۲۰۲۴، دیوان بین‌المللی دادگستری اسرائیل را موظف کرد «فوراً و به‌طور مؤثر اقداماتی برای فراهم‌کردن خدمات اساسی و کمک‌های بشردوستانۀ ضروری» انجام دهد. در مارس همان سال نیز دادگاه از اسرائیل خواست «برای مقابله با قحطی و گرسنگی» دست به اقدامات بیشتری بزند، از جمله همکاری با سازمان ملل و گشودن گذرگاه‌های زمینی بیشتر. اسرائیل پس از این احکام اجازه ورود بخشی از کمک‌ها را داد، اما ناظران تأکید داشتند که این مقدار به هیچ‌وجه کافی نیست. پس از فروپاشی آتش‌بس در مارس، اسرائیل بار دیگر محاصرۀ کامل کمک‌ها را به مدت ۱۱ هفته اعمال کرد؛ اقدامی که وضعیت انسانی را وخیم‌تر کرد و به‌طور مستقیم به بحران کنونی پیوند خورد. هرچند این محاصره در ماه مه برداشته شد، روند ورود کمک‌ها همچنان کند و ناکافی است.

کارشناسان بر این باورند که اقدام اسرائیل برای برهم‌زدن ساختار سنتی امدادرسانی در غزه ــ که سال‌ها توسط سازمان ملل اداره می‌شد ــ اوضاع را بدتر کرده است. ربکا وُلف، کارشناس درگیری و کمک‌های بشردوستانه در دانشگاه شیکاگو، در گفت‌وگو با فارن پالیسی گفت: «سازمان ملل و بسیاری از نهادهای امدادی مدت‌هاست در غزه کار کرده‌اند. آن‌ها می‌دانند چطور باید در چنین شرایطی عمل کرد و کارکنان باتجربه دارند. اما همۀ این ظرفیت‌ها با تصمیم‌های اخیر اسرائیل کنار گذاشته شده است.»

در ژانویه، اسرائیل ممنوعیتی علیه آژانس امداد و کاریابی سازمان ملل برای آوارگان فلسطینی (آنروا/UNRWA) اعمال کرد؛ نهادی که سال‌ها اصلی‌ترین بازوی سازمان ملل برای رساندن کمک به فلسطینیان بود. بر اساس این تصمیم، فعالیت آنروا در سرزمین های اشغالی ممنوع شد و مقامات اسرائیلی حق همکاری با این آژانس را ندارند. اسرائیل آنروا را به «نفوذ حماس» متهم کرده و مدعی است برخی کارکنان آن در حملۀ ۷ اکتبر نقش داشته‌اند. تحقیقات سازمان ملل نشان داد که ۹ نفر از حدود ۳۰ هزار کارمند آنروا «ممکن است» با حماس ارتباط داشته باشند؛ این افراد برکنار شدند. با وجود این، آنروا قاطعانه اتهام وابستگی به حماس را رد کرده و بارها از اسرائیل خواسته همکاری را از سر بگیرد. برخی کشورها که در ابتدا به‌دنبال این اتهامات کمک مالی خود را قطع کرده بودند، اکنون دوباره به تأمین بودجه بازگشته‌اند (البته ایالات متحده هنوز چنین نکرده است). شماری از دولت‌های غربی از جمله فرانسه، بریتانیا و آلمان نیز نگرانی جدی خود را از ممنوعیت آنروا ابراز کرده‌اند.

فیلیپ لازارینی، رئیس آنروا، اخیراً در پیامی در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «قحطی ساختۀ بشر در غزه عمدتاً نتیجۀ تلاش‌های عامدانۀ اسرائیل برای جایگزین‌کردن نظام بشردوستانۀ هماهنگ‌شده سازمان ملل با ساختار سیاسی‌شدۀ ‹GHF› است.» او افزود: آنروا طی پنج ماه گذشته از رساندن کمک به غزه بازداشته شده است. لازارینی تأکید کرد: «تضعیف آنروا بخشی از سیاست عامدانۀ اسرائیل برای اعمال فشار و مجازات جمعی فلسطینیان به دلیل زندگی در غزه است.»

 GHF چیست و چرا جنجالی شده است؟

با وجود اینکه سازمان ملل و نهادهای امدادی دیگر همچون پزشکان بدون مرز (MSF)، مرسی‌کور (Mercy Corps) و کمیته بین‌المللی نجات (IRC) همچنان در غزه فعال‌اند، فعالیت آن‌ها به‌شدت محدود شده و نظام امدادرسانی سنتی سازمان ملل ــ که پیش‌تر صدها پایگاه کمک‌رسانی را شامل می‌شد ــ عملاً از میان رفته است. از ماه مه و پایان محاصرۀ کامل اسرائیل، توزیع اصلی کمک‌ها در غزه تحت نظارت GHF انجام می‌شود؛ نهادی با بودجۀ ایالات متحده و پیشینه‌ای مبهم. مدیر اجرایی این سازمان، جانی مور، یک رهبر مسیحی انجیلی نزدیک به دونالد ترامپ است. به دلیل نگرانی‌های جدی نسبت به اصل بی‌طرفی و اصول بشردوستانه، سازمان ملل و دیگر نهادهای امدادی از همکاری با GHF خودداری کرده‌اند، زیرا این نهاد با پیمانکاران امنیتی مسلح همکاری کرده و مستقیماً با ارتش اسرائیل هماهنگ است.

آشوب و خشونت در مراکز GHF

از آغاز فعالیت، سیستم امدادرسانی GHF با خشونت و هرج‌ومرج همراه بوده است. جمعیت‌های عظیم و درمانده بارها مراکز معدود این سازمان را اشغال کرده‌اند و دسترسی به کمک‌ها دشوار شده است. طبق گزارش سازمان ملل، صدها فلسطینی ــ عمدتاً به دست ارتش اسرائیل ــ در اطراف مراکز GHF کشته شده‌اند. اسرائیل مدعی است که تنها «تیرهای هشدار» شلیک کرده، اما افسران و سربازان ارتش اسرائیل به روزنامۀ هاآرتص گفته‌اند دستور داشته‌اند به سمت جمعیت غیرمسلح شلیک کنند، حتی زمانی که تهدیدی وجود نداشته است. دیدبان حقوق بشر نیز در گزارشی اسرائیل را به ارتکاب جنایت جنگی در مراکز GHF متهم کرده است. آنتونی آگویلار، افسر بازنشستۀ نیروهای ویژۀ آمریکا که با GHF همکاری داشته، اعلام کرده شاهد تیراندازی نیروهای اسرائیلی و آمریکایی به غیرنظامیان غیرمسلح در نزدیکی این مراکز بوده است. او آنچه دیده را «جنایت جنگی» توصیف کرده است. GHF این ادعا را رد کرده و او را «پیمانکار ناراضی که به دلیل سوءرفتار اخراج شده» نامیده، ادعایی که آگویلار تکذیب کرده است.

ساختار پرخطر و غیرکارآمد

کارشناسان تأکید دارند یکی از مشکلات اصلی این است که GHF تنها از چهار مرکز در مناطق به‌شدت نظامی‌شده و نزدیک نیروهای اسرائیلی فعالیت می‌کند. ربکا وُلف، کارشناس کمک‌های بشردوستانه، می‌گوید: «در مناطق جنگی، اجبار مردم به سفرهای طولانی خطرناک است. هرچه زمان بیشتری در جاده باشند، بیشتر در معرض خطر قرار می‌گیرند. همچنین حضور نیروهای مسلح در نزدیکی مراکز توزیع کاملاً برخلاف اصول بشردوستانه است.» او افزود: «محیطی آشفته حاکم است و وجود اسلحه تنها یک نقطۀ انفجار غیرضروری ایجاد می‌کند، به‌ویژه وقتی مردم در حال گرسنگی‌اند.»

در همین مراکز، شماری از مردم نیز در اثر ازدحام و فشار جمعیت جان باخته‌اند؛ منتقدان این مراکز را «تله مرگ» توصیف می‌کنند. کارشناسان تأکید دارند که آشوب‌های پیرامون GHF ناشی از نبود تجربه در هماهنگی کمک‌ها در شرایط جنگی است. کارولین ویلمان از پزشکان بدون مرز می‌گوید: «به همین دلیل ما همواره خواسته‌ایم که این روند، مانند دیگر نقاط جهان، توسط سازمان ملل هماهنگ شود.»

پاسخ GHF و واکنش‌ها

GHF در بیانیه‌ای به فارن پالیسی اذعان کرد که شرایط در مراکز توزیع می‌تواند «آشفته» باشد و دلیل آن را «گستردگی ناامنی غذایی» دانست. با این حال، این سازمان هرگونه خشونت در مراکز خود را رد کرده و مدعی است تیمی «قدرتمند از متخصصان حرفه‌ای» ــ شامل کارکنان سابق USAID و سازمان ملل ــ در کنار امدادگران محلی فلسطینی مأموریت تغذیه مردم را دنبال می‌کنند. GHF اعلام کرده تاکنون بیش از ۱۱۰ میلیون وعده غذای رایگان میان فلسطینیان توزیع کرده است و خواستار همکاری سازمان ملل و دیگر نهادها برای «گسترش هرچه بیشتر کمک‌ها» شده است.

اما در اواخر ژوئیه، گروهی از سناتورهای دموکرات از دولت ترامپ خواستند بودجۀ GHF را متوقف کرده و حمایت از سازوکار امدادی تحت رهبری سازمان ملل را از سر بگیرد. پزشکان بدون مرز و کارشناسان سازمان ملل نیز خواستار تعطیلی GHF شده‌اند. این هفته، پزشکان بدون مرز در گزارشی تند بر اساس داده‌های پزشکی، شهادت بیماران و مشاهدات در دو کلینیک غزه، مراکز GHF را «مراکز کشتار سازمان‌یافته» خواند. GHF  در واکنش، این اتهامات را «دروغ و شرم‌آور» توصیف کرده و پزشکان بدون مرز را متهم کرد که با این ادعاها به حماس یاری می‌رساند. وزارت دفاع اسرائیل نیز از هرگونه اظهارنظر در این باره خودداری کرده است.

عوامل اصلی مانع رسیدن کمک‌ها به مردم غزه

دولت اسرائیل بارها ادعا کرده است که نظام توزیع کمک تحت مدیریت GHF ضروری است زیرا حماس کمک‌ها را سرقت می‌کند؛ اما تاکنون هیچ مدرکی برای وقوع گستردۀ چنین سرقتی ارائه نکرده است. حتی برخی مقام‌های ارتش اسرائیل این ادعا را رد کرده‌اند. یک گزارش تحلیلی آژانس توسعۀ بین‌المللی آمریکا (USAID) که در اواخر ژوئن منتشر شد نیز هیچ نشانه‌ای از سرقت گستردۀ کمک‌ها توسط حماس پیدا نکرد. در عین حال، آشفتگی پیرامون نظام GHF این پرسش را ایجاد کرده است که این سازمان چگونه می‌تواند دریافت‌کنندگان کمک را به‌درستی شناسایی کند و مانع بروز همان مشکلی شود که اسرائیل به‌عنوان دلیل حمایت از این نهاد مطرح می‌کند. روند راستی‌آزمایی در چارچوب سازمان ملل بسیار دقیق‌تر است. مایک هاکبی، سفیر آمریکا در اسرائیل، که هفته گذشته از یکی از مراکز GHF در غزه بازدید کرد، اذعان کرد که این نهاد «نمی‌تواند با قطعیت تضمین کند» که کمک‌ها به دست حماس نمی‌رسد. در عین حال، شواهد روشنی وجود دارد که کامیون‌های حامل کمک‌های سازمان ملل به‌طور مکرر غارت می‌شوند؛ گاه توسط باندهای تبهکار. با این حال، بسیاری از این غارت‌ها ناشی از استیصال و گرسنگی شدید مردم است.

گزارش‌های میدانی نیز این واقعیت را نشان می‌دهد. کارولین ویلمان از پزشکان بدون مرز می‌گوید کلینیک او بیمارانی را درمان کرده که جزو همان «افراد گرسنه» بوده‌اند که در جریان توقف کامیون‌های کمک در نزدیکی گذرگاه زیکیم زخمی شده‌اند. او از جوانی ۲۲ ساله یاد می‌کند که برای تأمین غذا برای خانواده‌اش تلاش می‌کرد و پایش به‌طرز وحشتناکی آسیب دید. به گفتۀ او، کامیون هفت جوان همراهش را زیر گرفت و کشت. ویلمان افزود: «رانندگان کامیون‌ها توسط نیروهای اسرائیلی مجبور می‌شوند بی‌وقفه حرکت کنند.»

منتقدان سیاست‌های اسرائیل معتقدند که افزایش گسترده حجم کمک‌ها و ایجاد دسترسی بیشتر برای توزیع می‌تواند مشکل غارت را کاهش دهد، چرا که از میزان استیصال مردم می‌کاهد. از سوی دیگر، اسرائیل سازمان ملل را متهم کرده که حجم زیادی از کمک‌ها را عمداً رها کرده تا فاسد شود. یک مقام سازمان ملل که به دلیل مسائل امنیتی نخواست نامش فاش شود، در گفت‌وگو با فارن پالیسی این ادعا را رد کرد و گفت: رساندن کمک‌ها به غزه به‌شدت پیچیده شده است؛ از جمله به دلیل اینکه ارتش اسرائیل بارها درخواست‌های دسترسی به مسیرهای توزیع را رد کرده است.

او افزود: «ما به اندازۀ هر کس دیگری ناامیدیم. اگر کمک‌ها پشت دروازه‌ای بیرون از غزه مانده باشد، هیچ کاری نیست که سازمان ملل برای انتقال آن به داخل نکرده باشد. وقتی کمک‌ها وارد غزه می‌شوند، فقط روزهای بد و خیلی بد وجود دارد؛ دیگر روز خوب نداریم. اوضاع دیگر آسان نیست.»

پس از شکست دوبارۀ مذاکرات آتش‌بس با حماس، نگرانی‌ها از وخامت بیشتر شرایط افزایش یافته است ــ به‌ویژه اکنون که اسرائیل اعلام کرده قصد دارد کنترل شهر غزه را در دست گیرد و نتانیاهو آشکارا از اشغال کامل نوار غزه سخن گفته است. ویلمان دراین‌باره گفت: «واقعاً نمی‌توانم تصور کنم اینجا چه معنایی خواهد داشت، چون باورکردنی نیست که اوضاع از این هم بدتر شود.»

اکثر فلسطینیان غزه به دلیل محدودیت‌های اسرائیل و مصر امکان خروج ندارند. اسرائیل تقریباً تمام گذرگاه‌های ورودی به این باریکه را کنترل می‌کند. در حال حاضر حدود ۸۵ درصد از غزه یا تحت اشغال نیروهای اسرائیلی است یا در وضعیت تخلیه اجباری قرار دارد. گروه‌هایی مانند پزشکان بدون مرز تنها در ۱۵ درصد باقی‌مانده موسوم به «مناطق امن» فعالیت می‌کنند. ویلمان هشدار داد: «اگر همین ۱۵ درصد هم کوچک‌تر شود، در نهایت نه جایی برای ادامۀ کار ما باقی خواهد ماند و نه فضایی برای زندگی ۲ میلیون نفر ساکن غزه.»

مترجم: زهرا غفوری