یادداشت؛
آیندهسازی و تحول در محیط دانشگاه
دکتر سعید ستایشی استاد دانشگاه صنعتی امیرکبیر و عضو فرهنگستان علوم همزمان با گرامیداشت روز دانشجو در یادداشتی برای جماران نوشت: عطف به حساسیتهای مطرح شده در قبال مسائل فرهنگی و دانشجویی و با امعان نظر بر روی نکات و مباحث فعلی دانشگاهها، به نظرم رسید که اگر چنانچه آراء و نظرات خود را در قالب این دستنوشته تقدیم حضور نمایم شاید فضا و بستری متعارفتر در دانشگاه فراهم آید.
موضوع این سخن نهتنها برای حال و آینده نظام دانشگاهی کشور اهمیت راهبردی دارد بلکه به نظرم اساس پایداری و پیشرفت جامعه نیز به آن وابسته است:
اینکه چگونه توسعه اخلاق و فرهنگ اسلامی در دانشگاه، بدون آنکه با مقاومت، چالش یا خشونت مواجه شود به انجام رسیده و در بستری آرام، اثربخش و پذیرفتنی برای همه آحاد و اعضاء، دانشگاه را در مسیر تحول فرهنگی حقیقی قرار داده و این هدف محقق شود.
قائل به آنم که دانشگاه، خانه اندیشه و گفتوگو است. فرهنگ و اخلاق در این فضا زمانی شکوفا میشود که آحاد اساتید، دانشجویان و کارکنان خود، به ارزشها باور پیدا کرده و نه اینکه آنها را تحمیلی تلقی کنند. بنابراین پرسش اصلی آن است که چگونه میتوان فرهنگ و اخلاق اسلامی را بهگونهای عمیق، مؤثر و پذیرفتنی در دانشگاه توسعه داد؟
به همین منظور لازم میدانم در مسیر تحقق مراتب فوق به چند اصل مهم و اقدام کلیدی اشاره کنم:
۱) حرکت از مسیر اقناع به جای اجبار
اولین اصل، این است که مسیر تحول فرهنگی باید بر اقناع، گفتوگو و همراهی استوار باشد. تجربههای جهانی و ملی نشان میدهد هرگاه ارزشها با زبان گفتوگو و عقلانیت ارائه شوند، مخاطب احساس مشارکت در آن میکند و نه مواجهه.
در دانشگاه میتوان:
- نشستهای آزاداندیشی با موضوعات اخلاقی و فرهنگی برگزار کرد.
- اساتید حوزه علوم انسانی را در قالب کارگاههای داوطلبانه وارد گفتوگوی اخلاقی کرد.
- به دانشجویان فرصت شنیده شدن و بیان دیدگاه داد. وقتی دانشجو احساس کند صاحبِ گفتوگوست، نه موضوعِ گفتگو، پذیرش فرهنگی برایش افزایش مییابد.
۲) الگو بودن اساتید و کارکنان
فرهنگ بیش از آنکه به دستور وابسته باشد، به الگو نیاز دارد.
دانشجویی که در محیط دانشگاه انصاف، احترام، مسئولیتپذیری و صداقت را در رفتار استاد و مدیر میبیند، ناخودآگاه به همان سمت سوق مییابد.
بنابراین مهمترین اقداماتی که میتوان به آن اشاره کرد عبارتند از:
- ارتقای مهارتهای ارتباطی و اخلاق حرفهای و روانی میان اساتید
- ترویج فرهنگ گفتوگوی محترمانه میان مسئولان و دانشجویان
- توجه به عدالت در تصمیمگیری دانشگاهی
لذا وقتی رفتار مسئولان و اساتید با ارزشهای اخلاقی سازگار باشد، فرهنگ اسلامی در عمل ترجمه میشود، نه فقط در سخن.
۳) استفاده از ظرفیت هنر و فعالیتهای غیرمستقیم فرهنگی
دانشجوی امروزی با پیام مستقیم کمتر ارتباط برقرار میکند؛ اما با هنر، خلاقیت و تجربههای فرهنگی مشارکتی به شکل عمیقتری درگیر میشود.
لذا میتوان:
- جشنوارههای هنری با موضوع اخلاق و هویت ایرانی - اسلامی برگزار کرد
- انجمنهای فرهنگی و دانشجویی را در برنامهسازی به معنای واقعی آزاد گذاشت
- از تئاتر، فیلم کوتاه، موسیقی فاخر و برنامههای خلاقانه برای انتقال ارزشها بهره برد
این روشها نه تنها مقاومت ایجاد نمیکند بلکه ارزشها را در قالب های زیباشناختی به فعالیتهای داوطلبانه منتقل میسازد.
۴) تقویت گفتوگوی بینفرهنگی و بینرشتهای
یکی از مهمترین تهدیدهای فرهنگی، شکلگیری دوگانهسازیهاست: دوگانه سنت و مدرنیته، دین و علم، یا فرهنگ اسلامی و فرهنگ دانشگاهی است.
برای حذف این دوگانههای کاذب، نیازمند گفتوگوی بینرشتهای هستیم.
اقدامات عملی برای نیل به چنین دستاوردی میتواند شامل:
- شکلگیری کرسیهای گفتوگو میان دانشجویان رشتههای مختلف
- دعوت از اندیشمندان حوزه دین و علوم جدید برای مباحثه مشترک
- برگزاری کارگاههایی که نشان دهد اخلاق اسلامی در کنار علمورزی قابل تحقق است، باشد
این کار باعث میشود دانشجو احساس نکند ارتقای فرهنگ اسلامی در تعارض با رشد علمی اوست، بلکه مکمل آن است.
۵) توجه به نیازهای واقعی دانشجویان
تحول فرهنگی زمانی پایدار میشود که پاسخگوی نیازهای واقعی نسل جوان باشد. دانشجو به دنبال امید، عدالت، آینده روشن، احساس احترام و امنیت روانی است. هر اقدامی که این نیازها را نادیده بگیرد، طبیعی است با مقاومت مواجه خواهد شد.
بنابراین، بخشی از توسعه فرهنگ اسلامی باید شامل:
- ایجاد فضای گفتوگوی امن برای بیان دغدغهها
- مشاورههای اخلاقی، روانشناختی و مهارتی مبتنی بر کرامت
- حمایت از فعالیتهای داوطلبانه اجتماعی و خیریه توسط دانشجویان، باشد
وقتی دانشجو احساس کند فرهنگ اسلامی به او کمک میکند بهتر زندگی کند، آن را با جان و دل خواهد پذیرفت.
۶) ایجاد محیط دانشگاهی عادلانه، شفاف و قانونمند
اخلاق و فرهنگ، بدون عدالت امکان رشد ندارد. شیشهایترین و زیباترین برنامههای فرهنگی نیز اگر در فضای بیاعتمادی اجرا شود، نتیجه نخواهد داشت.
بنابراین باید:
- سازوکارهای تصمیمگیری دانشگاه شفافتر شود
- عدالت آموزشی و پژوهشی رعایت شود
- با تخلفات اخلاقی در همه سطوح برخورد عادلانه و غیرگزینشی صورت گیرد
وقتی عدالت دیده شود، اخلاق نیز گسترش مییابد.
۷) تبدیل دانشگاه به «جامعه کوچک فرهنگی»
دانشگاه باید به فضایی تبدیل شود که دانشجو در آن احساس کرامت، مشارکت و معنا داشته باشد.
برای رسیدن به این نقطه، لازم است:
- دانشگاه به دانشجویان نقش بدهد
- برنامههای فرهنگی به صورت مشارکتی طراحی شود
- تنوع فکری در چارچوب قانون به رسمیت شناخته شود
اگر دانشجو احساس کند هویت و صدای او محترم شمرده میشود، مسیر برای گسترش اخلاق و فرهنگ اسلامی کاملاً هموار خواهد شد.
به نظر اینجانب تحول فرهنگی در دانشگاه زمانی موفق میشود که نه با فشار، بلکه با محبت، عقلانیت و مشارکت همراه باشد.
دانشگاه مرکز علم، فرهنگ و آیندهسازی است. اگر بتوانیم اخلاق و ارزشهای اسلامی را با شیوههای صحیح، انسانی و غیرتحمیلی توسعه دهیم، نهتنها با خشونت یا مقاومت مواجه نخواهیم شد، بلکه دانشگاه به فضایی برای رشد فرهنگی، تعالی اخلاقی و تربیت نسل سازنده تبدیل میشود.
رجای واثق دارم با یک همراهی همگانی، این مسیر میتواند طی بشود و شاهد شکلگیری دانشگاههایی باشیم که در آن اخلاق، علم، فرهنگ، آزادی اندیشه و معنویت در کنار یکدیگر شکوفا میشوند.
مشاهده خبر در جماران